De toekomst kan niet zonder hoop

Door Patrick van der Duin

Crises hebben de neiging alle aandacht op te eisen, betoogt Patrick van der Duin (directeur Stichting Toekomstbeeld der Techniek). Hij legt uit hoe de coronacrisis ook langetermijnconsequenties heeft, en welke 4 scenario’s daarbij mogelijk zijn.

Is er sprake van een crisis, dan laten mensen alles uit hun handen vallen en zetten ze alles op alles om de crisis te bestrijden. De lange termijn verdwijnt uit beeld en de korte termijn wordt dominant. Henri Kissinger omschreef het als volgt: ‘The urgent drives out the important’. Maar crises hebben ook langetermijnconsequenties. Crises beïnvloeden de manier waarop naar toekomstige ontwikkelingen wordt gekeken, zoals een prisma het licht breekt en een andere kant op stuurt. De post-COVID-19-periode kan een simpele voortzetting zijn van ons leven in december 2019. Maar ik vermoed van niet. Net zoals 9/11 de wereld heeft veranderd, en zoals maatschappelijke en technologische trends dat voortdurend doen.

'Als mensen voelen dat de toekomst te onzeker is en lastig te beïnvloeden, dan slaat pessimisme toe.'

Toekomst bepaalt welbevinden

Hoelang de coronacrisis zal duren en wat de consequenties zullen zijn, hangt sterk af van de toekomstoriëntatie van mensen. Uit recent psychologisch onderzoek blijkt dat de gedachte aan een prettig vooruitzicht het stressniveau van mensen significant verlaagt. Verandering van (slecht) gedrag werkt het best als mensen een toekomstdoel hebben. Het mentale welbevinden wordt meer bepaald door wat gaat komen, dan door wat ons is overkomen. De wetenschap noemt dat ‘homo prospectus’. De COVID-19-crisis wordt niet alleen bestreden door de juiste operationele maatregelen. Ook het toekomstperspectief van mensen speelt een essentiële rol. Of liever: toekomstperspectieven. Want de onvoorspelbaarheid van de afloop van deze crisis mag niet leiden tot machteloosheid. Als mensen voelen dat de toekomst te onzeker is en lastig te beïnvloeden, dan slaat pessimisme toe. Het is tautologisch: een maatschappij zonder hoop op een betere toekomst zal die niet realiseren.

Vier scenario’s

Met de COVID-19-crisis als prisma kunnen we verschillende toekomstperspectieven onderscheiden. Vier toekomstscenario’s ontstaan op basis van twee onzekere ontwikkelingen: ­­­­­­­­­— Veiligheid versus vrijheid — Een open versus een gesloten economie

1. Vrijheid en een open economie

Dit noemen we het ‘Zakelijk Normaal’-scenario. We werken en leren voornamelijk op afstand. Vergaderen doen we sowieso minder, we gaan niet zo vaak meer naar massale congressen en andere evenementen. Als we naar een feestje gaan, houden we afstand. We zoeken voortdurend naar een balans tussen risico’s en voorzorgsmaatregelen. Wel vragen we ons af of bij een nieuwe crisis ons (individuele) vangnet sterk genoeg is.

Nederland zet zich in voor het open houden van Europese grenzen en vrije handel. We hebben ondervonden dat technologie belangrijk is om te controleren op gezondheid. Het is een onderdeel geworden van het dashboard van de regering. We zijn wat langzamer gaan leven en zijn gewend geraakt aan wachtrijen voor en temperatuurcontroles in winkels, op het schoolplein en in theaters. Wel vragen we ons af of we wel de juiste data hebben tijdens een nieuwe, onverwachte crisis. We noemen dit het ‘Zorgvuldig Normaal’-scenario.

2. Veiligheid en een open economie

3. Veiligheid en een gesloten economie

Er is een ‘ieder voor zich’-mentaliteit ontstaan doordat elk Europees land een eigen crisisbeleid voerde. Nederland werkt aan haar wederopbouw waarin de werkgelegenheid vooropstaat. Nieuwe ‘Deltawerken’ zijn belangrijk voor onze nationale trots. Vitale producten moeten in Nederland worden geproduceerd. Als er ook maar iets aan de hand is sluiten we de grenzen. Wel vragen we ons of bij een nieuwe crisis en gesloten grenzen er voldoende handhaving is. Dit is het ‘Zelfstandig Normaal’-scenario.

Dit is het ‘Zelfbewust Normaal’-scenario. We verloren ons vertrouwen in de grote publieke en private instituties. ‘Ons kent ons’ levert meer op dan vertrouwen in onbekende machten. We kopen bij lokale ondernemers. We zijn duurzaam en circulair uit noodzaak én overtuiging. Soms gaan we té gemakkelijk met risico’s om. Kwetsbare groepen voelen zich niet altijd geaccepteerd. Wel vragen we ons af of we bij een nieuwe crisis onze verworven vrijheid moeten opgeven.

4. Vrijheid en een gesloten economie

Patrick van der Duin

Patrick van der Duin (1970) studeerde macro-economie aan de Universiteit van Amsterdam en werkte vervolgens bij KPN Research. Aansluitend werkte hij 15 jaar voor de TU Delft en promoveerde hij in 2006 op een onderzoek naar toekomstverkenningen in innovatie bij high-tech bedrijven. Hij was vanaf 2013 Lector Futures Research & Trendwatching aan de Fontys Academy for Creative Industries. Sinds september 2016 is Patrick directeur van de Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT).